Likvidlik
Likvidlik — Biznesdə, iqtisadiyyatda yaxud investisiya proseslərində aktivlərin bazarda əhəmiyyətli qiymət fərqi olmadan və dəyər itkisi yaratmadan tez reallaşdırıla (satıla) bilməsi qabiliyyətidir. Aktivlərin pula çevrilmə imkanı əks etdirən iqtisadi termin likvidlik kimi müəyyən olunur. Daşıdığı ümumi anlamdan əlavə bu terminin daha konkret mənalarda işləndiyi məqamlar da vardır. Bank, müəssisə, qiymətli kağızlar, bazar, yatırımlar və s. ilə münasibətdə işlənməsindən asılı olaraq həm likvidliyin müəyyən edilməsi üsulları, həm də terminin özünün izah variantları bir-birindən fərqlənir. Likvidlik – sadəcə maddi dəyərləri pula çevirmək baxımından nəzəri imkan deyil, o həm də bunu cəld, rahat və maksimal dərəcədə faydalı şəkildə həyata keçirməkdir. Bu nisbi parametrlərdən asılı olaraq likvidliyin nisbi kəmiyyətini müəyyən edirlər. Yaxşı likvidlik göstəricisi və qeyri likvidlik kifayət qədər şərti xarakter daşıyır. Bu zaman bir sıra faktorlar nəzərə alınmalıdır.
Biznesdə edilən pul yatırımlarının, investisiyaların geri qayıtması (yəni öz pulunu çıxardaraq, gəlir gətirməsi) həmin müəssisəni likvid adlandırmaq üçün tutarlı əsas verir.
Maliyyə riski
Maliyyə riski — maliyyə resurslarının (pul vəsaitlərinin) itirilməsi ehtimalı ilə bağlı risk).
Maliyyə riskləri pul dövriyyəsinin yaranması və müxtəlif növ pul münasibətlərinin yaranması ilə eyni vaxtda yaranmışdır: investor — emitent, kreditor — borcalan, satıcı — alıcı, ixracatçı — idxalçı və s. Maliyyə riskləri bazar şəraitində sahibkarlıq fəaliyyətinin tərkib hissəsidir.
Adam Smit sahibkarlıq mənfəətinin mahiyyətini tədqiq edərək və təhlil edərək, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı mümkün itkilərin kompensasiyası şəklində "risk ödənişi" kimi sahibkarlıq gəlirinin strukturunda belə bir komponenti qeyd etmişdir.
Maliyyə riskləri üç növə bölünür:
Pulun alıcılıq qabiliyyəti ilə bağlı risklər;
Kapital qoyuluşu ilə bağlı risklər (investisiya riskləri);
Təşkilatın təsərrüfat fəaliyyətinin təşkili forması ilə bağlı risklər.
Pulun alıcılıq qabiliyyəti ilə bağlı risklər
Pulun alıcılıq qabiliyyəti ilə bağlı risklərə aşağıdakılar daxildir:
inflyasiya və deflyasiya riskləri;
valyuta riskləri;
likvidlik riskləri.
İnflyasiya riski pulun amortizasiyası (kapitalın real dəyəri) ehtimalı və inflyasiya səbəbindən real pul gəlirlərinin və mənfəətin azalması ilə əlaqələndirilir. İnflyasiya riskləri aktı:
bir tərəfdən, hazır məhsulun maya dəyərinin artması ilə müqayisədə istehsalda istifadə olunan xammalın, komponentlərin maya dəyərinin daha sürətli artımı istiqamətində;
digər tərəfdən, müəssisənin hazır məhsulları rəqiblərin oxşar məhsulları ilə müqayisədə daha tez bahalaşa bilər ki, bu da qiymətlərin aşağı salınması zərurətinə və müvafiq olaraq itkilərə səbəb olacaqdır.
Deflyasiya riski deflyasiya artdıqca qiymətlərin düşməsi riskidir ki, nəticədə biznesin aparılması üçün daha pis iqtisadi mühit yaranır və gəlirlər azalır.
Valyuta riski valyuta məzənnəsinin əlverişsiz ucuzlaşması riskinə aiddir.
Əməliyyat riski
Əməliyyat riski qüsurlu və ya uğursuz prosedurlar, qaydalar, texnologiyalar və ya biznesin düzgün işləməsinə mane olan hadisələr səbəbindən itkilərin baş vermə ehtimalına aiddir. Əməliyyat riski, işçilər tərəfindən edilən səhvlər, fırıldaqçılıq kimi cinayət əməlləri və fiziki hadisələr kimi amillərlə tətiklənə bilər. Əməliyyat riskinin idarə edilməsi prosesi əməliyyat riskinin idarə edilməsi kimi tanınır. Avropa Ödəniş qabiliyyəti II Direktivi ilə müəyyən edilmiş və Bazel II qaydalarına əsaslanan əməliyyat riski şirkət daxilində səhv gedən şeylər (proseslər, insanlar, sistemlər kimi) və ya gözləniləndən fərqli olan xarici hadisələr səbəbindən itki şansıdır.
Əməliyyat riskinin həcmi genişdir və fırıldaqçılıq, təhlükəsizlik, məxfiliyin qorunması, hüquqi narahatlıqlar, fiziki pozuntular (infrastrukturun dayandırılması kimi) və ətraf mühit təhlükələri kimi əlavə risk kateqoriyalarını əhatə edə bilər. Eyni şəkildə, əməliyyat riskləri müştəri məmnuniyyətinə, nüfuzuna, səhmdar dəyərinə təsir edərək və eyni zamanda biznes qeyri-müəyyənliyini gücləndirərək geniş təsirlərə malik ola bilər.
Bazel I-də əməliyyat riski mənfi şəkildə müəyyən edilmişdir: o, bazar riski və ya kredit riski kateqoriyalarına aid olmayan bütün riskləri əhatə edirdi. Buna görə də bəzi banklar əməliyyat riski terminini qeyri-maliyyə riskləri ilə sinonim kimi istifadə edirlər. 2014-cü ilin oktyabr ayında Bank Nəzarəti üzrə Bazel Komitəsi əməliyyat riski kapitalı üçün çərçivəni yenidən nəzərdən keçirmək təklifini irəli sürdü. Bu təklif mövcud əsas göstərici yanaşmasını və əməliyyat risk kapitalının hesablanması üçün standartlaşdırılmış yanaşmanı əvəz etmək üçün nəzərdə tutulmuş yeni standartlaşdırılmış yanaşma təqdim etdi.
Faiz riski
Faiz riski və ya faiz dərəcəsinin riski (ing. Interest rate risk) — faiz dərəcələrinin əlverişsiz dəyişməsi nəticəsində maliyyə itkiləri (zərərləri) riski (mümkünlüyü). Faiz riski tələb və öhdəliklərin tələb (ödəniş) şərtlərinin uyğunsuzluğu, habelə tələblər və öhdəliklər üzrə faiz dərəcələrinin qeyri-bərabər dərəcədə dəyişməsi ilə bağlı ola bilər.
Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, sabit gəlirli maliyyə alətlərinin bazar dəyəri (məsələn, daimi kuponlu istiqrazlar) bazar gəlirlilik dərəcələrinin artması ilə azalır və onların azalması ilə artır. Və bu asılılıq nə qədər güclüdürsə, istiqrazın müddəti də bir o qədər uzundur (daha doğrusu, müddəti). Bəzi bazar dərəcələrinə bağlanmış üzən məzənnəli maliyyə alətləri birbaşa bu bazar dərəcələrindən asılıdır - dərəcələrin artması ilə alətin özünün rentabelliyi artır və əksinə, şirkətin gəlir və xərclərinə birbaşa təsir göstərir, bu alətdəki mövqedən asılı olaraq. Bəzi alətlər üçün emitentin əvvəlcədən müəyyən edilmiş vaxt çərçivəsində faiz dərəcələrinə yenidən baxa biləcəyi gələcəkdə qeyri-müəyyən dərəcə də ola bilər ki, bu da daha böyük faiz dərəcəsi riskləri yaradır.
Faiz dərəcəsinin riski, itkilərin maliyyə hesabatlarında rəsmi şəkildə əks olunmamasına baxmayaraq, bazar qiymətləri olmayan alətlər üçün də mövcuddur (məsələn, adi bank kreditləri və depozitlər üçün). Sabit bir faiz dərəcəsi ilə uzunmüddətli kredit verərkən risk, bazarda kredit faizlərinin artması ilə mənfəət itkisinin olmasıdır, çünki əvvəllər uzun müddətə verilmiş kredit üçün tələblər ortaya çıxır. bazar gəlirindən az olması (əgər borcalan krediti qaytarıbsa, o zaman bu məbləği eyni kredit riski səviyyəsində daha yüksək faizlə yenidən vermək mümkün olardı).
Likvidlik böhranı
Likvidlik böhranı — aktivləri (müəssisənin, firmanın, bankın) bazar qiymətinə yaxın qiymətə tez sata bilməməsi, habelə öhdəliklərini və onlara qoyulan qanuni pul tələblərini vaxtında fasiləsiz ödəyə bilməməsi. Bununla belə, likvidlik böhranı ilə iflas arasında fərqlər var, çünki səhmdarlar vəsait cəlb etmək üçün əlavə xərclər çəkməyə qərar versələr, likvidlik böhranı aradan qaldırıla bilər ki, bu da adətən bankın bazar mövqeyini gücləndirir.
Müxtəlif vaxtlarda Fannie Mae, Freddie Mac və Lehman Brothers daxil olmaqla, dünyanın ən böyük banklarının bir çoxu likvidlik böhranı yaşadı və sonuncu hələ də müflis oldu.
"Что такое «кризис ликвидности»? / Статьи / Finance.ua". news.finance.ua. İstifadə tarixi: 2011-03-30.
"Промышленные ведомости — Кризис ликвидности банков / Никита Кричевский". promved.ru. İstifadə tarixi: 2011-03-30.
Likvidlik tələsi
Likvidlik tələsi — monetar orqanların ya faiz dərəcələrini aşağı salmaqla, ya da pul kütləsini artırmaqla iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq üçün alətlərə malik olmadığı Keyns nəzəriyyəsində makroiqtisadi vəziyyət. Keynsçilər iddia edirlər ki, likvidlik tələsi adətən mənfi hadisələrin (deflyasiya, zəif məcmu tələb, vətəndaş və ya dünya müharibəsi) gözləntiləri insanların likvidliyə üstünlük vermələrinə səbəb olduqda baş verir.
Bu makroiqtisadi vəziyyətdə, qiymətlərin düşməsi gözləntilərinə görə, monetar orqanların hər hansı hərəkəti ilə real faiz dərəcələrini daha da aşağı salmaq mümkün deyil. Ümumi qiymət səviyyəsinin aşağı düşməsi gözlənilirsə, hər kəs nağd pul saxlamağa üstünlük verir, çünki bu, deflyasiya dərəcəsinə bərabər real gəlirlərin artması ilə nəticələnir. Pul kütləsinin artımından asılı olmayaraq real faiz dərəcəsi nominal faiz dərəcəsinin sıfır olduğu səviyyədən aşağı salına bilməz. Beləliklə, monetar orqanlar real faiz dərəcələrini aşağı salmaqla investisiyaları stimullaşdıra bilmirlər.
Sürətli likvidlik
Sürətli (tez) likvidlik nisbəti (ing. Quick ratio, Acid test, QR) — yüksək likvidli cari aktivlərin qısamüddətli öhdəliklərə (uzunmüddətli öhdəliklər) nisbətinə bərabər olan maliyyə əmsalı. Məlumat mənbəyi cari likvidliklə eyni şəkildə şirkətin balans hesabatıdır, lakin ehtiyatlar aktivlər kimi nəzərə alınmır, çünki satılmağa məcbur edilərsə, itkilər bütün dövriyyə kapitalı arasında ən böyük olacaqdır. Müəssisənin qısamüddətli öhdəliklərini ən likvid aktivlərlə ödəmək qabiliyyətini göstərir.
К
бл
=
Cari aktivlər
−
Ehtiyatlar
Cari məsuliyyət
{\displaystyle {\mbox{К}}_{\mbox{бл}}={{\mbox{Cari aktivlər}}-{\mbox{Ehtiyatlar}} \over {\mbox{Cari məsuliyyət}}}}
və ya
К
бл
=
Qısamüddətli debitor borcları
+
Qısamüddətli maliyyə investisiyaları
+
Qısamüddətli öhdəliklər
Təxirə salınmış gəlir
−
Gələcək xərclər üçün ehtiyatlar
−
Gələcək xərclər üçün ehtiyatlar
{\displaystyle {\mbox{К}}_{\mbox{бл}}={{\mbox{Qısamüddətli debitor borcları}}+{\mbox{Qısamüddətli maliyyə investisiyaları}}+{\mbox{Qısamüddətli öhdəliklər}} \over {\mbox{Təxirə salınmış gəlir}}-{\mbox{Gələcək xərclər üçün ehtiyatlar}}-{\mbox{Gələcək xərclər üçün ehtiyatlar}}}}
Бригхэм Ю., Эрхардт М. Анализ финансовой отчётности // Финансовый менеджмент (10-е изд). СПб.: Питер. Пер. с англ. под. ред.